نگاهی دوباره / شورای عالی آب
گفت و گو
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کاشان پیشنهاد می‌کند
حل بحران آب کاشان با تشکیل شورای عالی آب
عبدالمجید رفیعی برزکی
«شوخی‌ترین جدی در کاشان» عنوان گزارشی بود که سال قبل در همین نشریه به موضوع آب پرداخت. دوستان زیادی در موافقت و مخالفت با آن صحبت کردند. ولی هر کاری کردم نتوانستم با خود کنار بیایم که بالاخره بحران آب در کاشان جدی است یا شوخی یا هر دو آن. در شروع فصل گرما موضوع برایم تازه شد. به فکر افتادم تا سراغ متولیان این بخش بروم تا شاید جوابی برای سوالم پیدا کنم. گفتگوی صریح و رودروی زیر با مهندس صدرائیه مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کاشان خیلی از مسائل را برایم روشن کرد. باهم بخوانیم.
- آقای صدرائیه وضعیت آب کاشان چگونه است؟
* قبل از اینکه به این سوال پاسخ دهم موضوع مهمی را مطرح کنم. ببینید در حال حاضر دوره تأمین و عرضه به پایان رسیده است. الان دیگر جنگ بر سر نفت نیست. جنگ بر سر آب است. نمونه آن الان در یکی از شهرهای کاشان اتفاق افتاده است. یکسال طول کشیده است تا شرکت از راه قانونی مجوز حفر چاه گرفته است. شرکت که نمی‌تواند خودش به خودش مجوز حفر آب بدهد. یک ارگان بالادست دیگر به ما مجوز می‌دهد. می‌روم چاه بزنیم ممانعت می‌کنند. تنش اجتماعی است. این نمونه کوچک در منطقه خودمان اتفاق افتاده است و این یک پروسه چند ساله است. این جزء کوچک است و بحث بزرگ‌تر دعوا و اختلافی که بین استان اصفهان و چهارمحال بختیاری است. که روی کل پروژه آبرسانی دست گذاشته‌اند که یکی از آن پروژه تونل گلاب است که اختلاف بیش از اینهاست. و در کل دنیا همین قصه است. الان بحث تأمین و عرضه سپری شده است. تا دیروز همه مدیریت‌ها روی این قضیه بود که برویم چاه بزنیم و هرطور که شده آب تأمین کنیم ولی الان به این باور رسیده‌ایم که زمان عرضه آب سپری شده است. ما باید برویم به طرف مدیریت مصرف. کاری که سال‌ها پیش در دنیا شروع شده است، نه تنها در کشورهای کم‌آب، بلکه کشورهای پرآب.
- منظورتان از مدیریت مصرف چیست؟
* مصرف بهینه را از چند منظر می‌توان نگاه کرد. از نظر فنی، اقتصادی، قانونی و نظارتی، فرهنگی و اعتقادی می‌توانیم نگاه کنیم.
از نظر فنی بعنوان مثال کاری که شرکت آب و فاضلاب انجام داد پی‌گیری مبحث 16 است. که در کل کشور در حال انجام است. که کاشان با نظام مهندسی شروع کردیم. بدین معنی که بیاییم ساختمان‌هایی که در حال طراحی است مالک را ملزم کنیم تا نقشه‌های تأسیسات متناسب با بحث‌های فنی که مدنظر ما هست ارائه دهد که در مقررات ملی ساختمان آمده است. لوله‌کشی‌های فنی همراه با رویکرد مدیریت مصرف است که چه شیرهایی گذاشته شود و اقدامات دیگری صورت گیرد تا مدیریت مصرف داشته باشیم.
از نظر اقتصادی بحث هدفمندی یارانه‌ها کمک خوبی به این موضوع کرد. یعنی آمار نشان می‌دهد در دو ماهه اول سال با وجودی که امسال گرما زودتر شروع شده است نسبت به سال قبل حدود ده درصد کاهش مصرف داشته‌ایم.
یک نگاه نظارتی هم داریم. تمام آمار مشترکین پرمصرف را بیرون آورده‌ایم. این کار بحث نظارتی و قانونی است رفته‌ایم با آنها به گفتگو نشسته‌ایم و دلیل مصرف زیادشان را بررسی کرده و حتی برای رفع مشکل مشاوره‌های لازم را داده‌ایم.
و محور دیگر فرهنگی و اعتقادی است. همه می‌دانیم که بزرگان دینی تأکید و توصیه بسیاری بر صرفه‌جویی و درست مصرف کردن داشته‌اند. و این محور مهم در مدیریت مصرف است و شرکت توجه ویژه به آن دارد.
همانطور که می‌بینید در چهار محور فوق اگر دقت کنیم می‌توانیم مصرفمان را به خوبی مدیریت کنیم. اما بحث دیگر آن است که دیگر یک ارگان جوابگو نیست. مشترک آب و فاضلاب کاشان که بحث 6 درصد منابع آبی را دارد به تنهایی نمی‌تواند مدیریت مصرف را پی‌گیری کند. مدیریت مصرف، کار همه است. همه دستگاهها به هر شکل مصرف کننده آب هستند، صنعت، کشاورزی فضای سبز شهرداری و...
- شرکت آب و فاضلاب بر مدیریت مصرف در بخش شرب تأکید دارد در حالی که 6 درصد از منابع آب مربوط به این بخش است. آیا در ارتباط با بخش‌های دیگر مانند کشاورزی و فضای سبز و صنایع نیز کاری صورت گرفته است؟ آیا اراده‌ای برای این موضوع در سطح مدیران شهرستان وجود دارد؟ متولی و مسئول چه کسی است؟
* کاری که شرکت کرده است در چند محور است. اولین کاری که انجام دادیم درخواست از نخبگان شهرستان – که اعتقاد دارم کم نیستند – بیایند و روی این موضوع کار علمی صورت گیرد. من وقتی صحبت می‌کنم چون به نوعی ذینفع هستم یک تأثیری دارد ولی وقتی بحث از منظر علمی دیده شود و کار تحقیقاتی صورت گیرد و نتایج آن در اختیار مردم و مسئولین گذاشته شود اثر بیشتری می‌تواند داشته باشد. از اینرو با مسئولین دانشگاه کاشان و دانشگاه آزاد و دانشگاه علوم پزشکی مشورت شده است. یعنی با سه مرجع علمی شهرستان کاشان وارد صحبت شدیم. اولین کار علمی که قرار است انجام گیرد و مجوز آن را از شرکت آب و فاضلاب کشور گرفته‌ایم، برگزاری سمینار تخصصی بحران آب است که مقرر شده است در آبان‌ماه امسال با همکاری دانشگاه کاشان برگزار شود.
دومین کار تعریف یک پروژه تحقیقاتی تحت عنوان مدیریت بهم‌پیوسته منابع آب متناسب با آخرین روش‌های نوین جهانی است. در این پروژه از کمک دکتر یزدان‌خواه عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر طوسی استفاده شده است.
- نتیجه تمام جلسه‌ها و سمینارها این است که در کاشان بحران آب وجود دارد. جرم عبارت است از بی‌توجهی به منابع آبی و در حال اتفاق افتادن است. بیان جرم به معنی برائت بیان کننده نیست. مسئول این مهم کیست؟ آیا بی‌توجهی به بحران آب و عدم مدیریت مصرف در کلیه بخش‌ها به گونه‌ای است تا آیندگان از او جواب بخواهند. به عنوان مثال در سال 58 تا 60 بیشتر حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق در کاشان اتفاق افتاده است درحالی که در همان سال‌ها بخشی قابل توجهی از دشت کاشان منطقه ممنوعه بوده است.
* اخیراً در فرمانداری کاشان بحث شورای عالی آب را پیشنهاد داده‌ایم. حتی چارت سازمانی آن را تعریف کرده‌ایم. که متشکل از همه نهادهای شهرستان به ویژه جهاد کشاورزی، محیط زیست و امور آب و دادگستری است. برگزاری این شورا جزو الزامات شهرستان کاشان و آران و بیدگل است. متأسفانه تا الان جای آن خالی بوده است. مجموعه فرمانداری از این پیشنهاد استقبال کرده‌اند. موضوعی که شما مطرح می‌کند مربوط به این شوراست.
- البته هنوز تشکیل نشده است؟
* کارهای آن انجام شده است. در این شورا است که می‌تواند بحث‌ها تطبیق و تدقیق پیدا کند. جایگاه قانونی دارد.
- آقای صدرائیه فرض کنیم شورا تشکیل شد. کار شورا چیست؟
* باید بپذیریم نه رودخانه‌ای داریم نه آب سطحی. و یک دشت محدود داریم که یک طرف کوه است و یک طرف کویر. یک منطقه بسیار محروم از آبرفت که متأسفانه حراست نشده است. یک نگاه واقع‌بینانه لازم است. کار شورا این است که با توجه به واقعیت‌های موجود تصمیم بگیرد و اجرا کند.
- مگر تا کنون این نگاه واقع‌بینانه نبوده است؟
* چرا. ولی توجه نشده است. ببینید بعنوان مثال من بارها گفته‌ام و بر آن تأکید دارم که معادن شن و ماسه که در حال استخراج است، اینها رگ‌های حیاتی تغذیه منابع آب در کاشان است. متأسفانه با دست خودمان داریم تغذیه سفره‌های زیرزمینی را از بین می‌بریم. هیچ جای دنیا مرسوم نیست به این شکل شن و ماسه را استخراج کنند. فرض کنید یک زمانی بارندگی بشود. آب هم بیاید، دیگر این سفره قابلیت ذخیره‌سازی برای آیندگان نخواهد داشت. من این موضوع را بارها گفته‌ام و نمی‌دانم دیگر چگونه بگویم. این یک اقدام است. ربطی به تأمین آب ندارد، ربطی به خشکسالی ندارد. ربطی به استان و فلان شخص ندارد. این مربوط به خودمان است.
- استخراج بی‌رویه شن و ماسه معادن توسط چه افرادی صورت می‌گیرد؟
* توسط بخش خصوصی صورت می‌گیرد. مجوزهایی است که قبلاً واگذار شده است. معادنی است که سنتی است. فلان شخص رفته است و معادن را که معمولاً درحاشیه رودخانه است شناسایی کرده و از آن شن و ماسه استخراج می‌کند.
- شورای مورد نظر چه کاری می‌تواند بکند؟
* بالاخره این یک شورای مهمی است که در شهرستان شکل می‌گیرد و بدون شک باید فکری برای آن بکند.
- مدیریت مصرف در بخش‌های دیگر مثل کشاورزی و صنعت چگونه است؟ و نقش شما به عنوان یکی از متولیان آب شهرستان چیست؟
* این موضوع مربوط به شرکت آب و فاضلاب نیست. این در قالب همان شورایی که گفتم قابل بررسی است. البته همانطور که می‌دانید به عکس اینکه وزن 6 درصد کمتر است ولی مصرف کننده‌های آن به مراتب بیشتر است. مصرف کننده آن، تمام مردم شهرستان هستند در حالی که 90 درصد منابع آب فقط به کشاورزی تزریق می‌شود.
- یعنی به چند درصد از مردم تعلق دارد؟
* من آمار ندارم. ببینید چند درصد مردم شهرستان کشاورز هستند. 90 درصد آب شهرستان کاشان با راندمان 30درصد در بخش کشاورزی و همینطور آب در فضای سبز و صنعت با راندمانی بسیار پایین صرف می‌شود.
- شما به صرفه‌جویی در بخش شرب تأکید دارید در حالی که عمده آب در جای دیگر هرز می‌رود
* البته این جا داستان دیگری هم هست. آبی که ما خدمت مردم می‌دهیم؛ آب شرب، آب تمیز است. و به همین سادگی نیست که آب از چاه بیرون بیاید و در اختیار مردم قرار بگیرد. آبی که ما در اختیار مردم قرار می‌دهیم از لحاظ هزینه بسیار بالاتر از دیگر آب‌هاست.
- اینطور نیست. همین آب در اختیار فضای سبز شهرداری قرار می‌گیرد
* خیر. فضای سبز دو مدل مصرف آب دارد. چاههایی که متعلق به خودشان است و از آن استفاده می‌کنند و چاههایی که از شرکت آب و فاضلاب بوده ولی در ردیف چاههای آلوده قرار گرفته است. ما آنها را در اختیار شهرداری قرار داده‌ایم و بعنوان مشترک ما محسوب می‌شوند.
ما تنها ابزاری که دستمان است آنها را در ردیف مشترکین پرمصرف قرار داده و نظارت خود را اعمال کرده‌ایم ولی هنوز جای کار بیشتری نیاز است.
- مشخص است چند درصد مصرف فضای سبز از آب شرب و چند درصد چاهها به تفکیک است؟
* بله. آمار دارد.
- آمارها محرمانه است؟
* نه اصلاً . من همه آمارها را به شما می‌دهم.
- این آمار برای همه بخش‌هاست؟
* بله و نشان داده می‌شود وقتی هدفمند کردن یارانه‌ها اجرا شد، مصرف آب کمتر شده است.
- خوب آقای مهندس این طبیعی است، وقتی خانواده‌ای نداشته باشد مصرف نمی‌کند.
* چرا اینگونه می‌گویید؟ بحث اقتصادی به معنی درست مصرف کردن است. خانواده‌ها کم خود نمی‌گذارند، ولی مدیریت مصرف شدنی است.
- بله به شرطی که در همه بخش‌ها به موازات هم اجرا شود
* همینطور است. همانگونه که خانواده‌ها در مصرف آب دقت دارند، شهرداری هم می‌باید مصرف فضای سبز را مدیریت کند و کشاورزان و متولیان بخش کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف کننده آب توجه ویژه‌ای داشته باشند.
- یکی از شهروندان با نشریه تماس گرفت و گفت زیر تابلو صرفه‌جویی آب شرکت آب و فاضلاب شهرداری آنقدر آب هرز دارد که اینها باهم جور در نمی‌آید. وقتی ادارت شهر هیچگونه رعایت نمی‌کنند چه انتظاری از شهروندان دارند؟
* انتظار ما این است، حداقل کاری که می‌کنید آب را بهینه مصرف کنید. ساعت آبیاری مهم است. صبح زود و غروب بهترین زمان برای آبیاری است. آبیاری در غیر این ساعات حتی برای گیاه هم ضرر دارد.
مطلب بعدی حوضچه‌های فضای سبز شهرداری است. چرا جوی‌های منتهی به حوضچه‌ها به گونه‌ای اصلاح نمی‌شود تا آب در سطح معابر پخش شود. هم هدررفت آب داریم و هم مانعی برای رفت و آمد عابرین می‌شود.
- در بخش کشاورزی هرچند بالا بردن راندمان مدنظر متولیان است ولی در کنار آن ما شاهد توسعه کشاورزی هستیم نظر شما چیست؟
* شورای عالی آب شهرستان می‌بایست روی این موضوع کار کند که آیا واقعاً این ضرورت دارد که کشاورزی شهرستان را توسعه بدهیم یا خیر. من به تنهایی نمی‌توانم تصمیم بگیرم. «شرایط» تصمیم‌گیرنده است. توسعه پایدار معنی دارد. یعنی به گونه‌ای برنامه ریزی کنیم که آیندگان از این کاری که می‌کنیم بهره ببرند.
- ما برنامه چشم‌انداز را داریم. آیا این اتفاق در آنجا نیفتاده است؟
* بحث چشم‌انداز را نباید یک‌بُعدی نگاه کنیم. در همان سند چشم‌انداز روی منابع و تأمین آب نیز صحبت شده است. در چشم‌انداز گفته شده است که منطقه کاشان نیاز به این مقدار تأمین آب دارد که مسئولین باید عملی کنند.
- آیا عملی شده است؟
* تأمین آب به عهده شرکت آب و فاضلاب کاشان نیست. وظیفه ما توزیع آب است.
- تأمین آب به عهده چه کسی است؟
* به عهده شرکت‌های آب منطقه‌ای در سطح کشور
- آیا تأمین آب طبق سند چشم‌انداز محقق شده است؟
* این سوال را باید متولیان آب پاسخگو باشند.
- شما بعنوان یکی از مسئولین این بخش اطلاع ندارید؟
* خیر تأمین نشده است.
- من فکر می‌کنم شما در جواب دادن ملاحظاتی دارید. این یک حساب دو دوتا است. 5 سال از تصویب چشم‌انداز می‌گذرد. چند درصد از تأمین آب عملی شده است و چند درصد توسعه در بخش مصرف آب داشته‌ایم؟
* خیر. من ملاحظاتی ندارم. اگر منظور شما از توسعه در بخش شرب است، آمار و ارقام داریم و طبق سند پیش رفته‌ایم. چه در بخش صنعت و چه در بخش خانگی. ولی در بحث تأمین توفیقی نداشته‌ایم. فقط توانسته‌ایم مصرف را مدیریت کنیم. هرچند امسال سال چهارم خشکسالی منطقه است. سه سال خشکسالی شدید، هرچند من اعتقاد دارم کاشان در این چهل سال نیز خشکسالی داشته است. خشکسالی کاشان، خشکسالی مزمن است. فقط در این چهار سال حادتر شده است.
- من کمی ذهنیت منفی دارم و آن اینکه اراده جدی برای مقابله با بحران آب در سطح مسئولین شهرستان وجود ندارد
* نه اینطور نیست. اما نباید یک بُعدی به این موضوع نگاه کنیم. این موضوع یک مدیریت به هم پیوسته است. البته ما باید تهدیدها را تبدیل به فرصت کنیم. الان خشکسالی داریم. مردم و مسئولین این موضوع را لمس می‌کنند. ما اگر الان نتوانیم روی این موضوع کار کنیم چه موقع می‌توانیم به آن بپردازیم.
مگر غیر از این است که مردم چهارمحال بختیاری پروژه تونل گلاب را متوقف کرده‌اند. جنگ آبی که پیش‌بینی می‌شد از هم‌اکنون شروع شده است. بحث مهم اینجاست که ما تا زمانی که داشته‌های خودمان را حفظ نکنیم چه توقعی از بقیه می‌توانیم داشته باشیم. این مهم است. داشته‌های خودمان را باید حفظ کنیم. داشته‌های ما مدیریت صحیح مصرف آب در تمام بخش‌هاست.
- در حال حاضر وضعیت منابع آب شهرستان چگونه است؟
* سفره‌های زیرزمینی حدود 400 میلیون مترمکعب امکان ذخیره‌سازی دارد و ما 440 میلیون مترمکعب برداشت آب داریم. بیش از ده درصد برداشت می‌کنیم. نتیجه آن افت سطح و افزایش EC و شوری آب و مواردی دیگر است.
- افت سطح منابع آب چگونه است؟
* سالیانه ما شاهد افت سطح منابع آب زیرزمینی هستیم. نه متوقف شده است و نه کم شده است. اتفاق دیگری هم افتاده است و آن هجوم آب‌های شور در بعضی از مناطق باعث شده است سطح ثابت بماند. و این موضوع خوش‌آیندی نیست.
- الان در چه سطحی آب داریم؟
* بستگی به محل دارد. ولی به طور متوسط آب در سطح 120 متری است. سطح استاتیک حدود 120 متر است.
- سالیانه حدود 40 میلیون مترمکعب بیش از تغذیه برداشت داریم. این کار تا چه زمانی امکان‌پذیر است؟
* این بستگی به میزان برداشت ما از آب‌های زیرزمینی دارد. اگر محدود و کم شود مشکلی پیش نمی‌آید. ولی با روند موجود مشکلات موجود تشدید خواهد شد.
ما در منطقه از نظر بحث ساختار زمین‌شناسی سنگ بستر داریم. وقتی آب به سنگ بستر رسید دیگر تمام شده است. چرا آب چاهها کم شده است و بعضی از چاهها به دو تا 3 لیتر در ثانیه رسیده است؟ این نشانه خوبی از وضعیت آب‌های زیرزمینی نمی‌دهد.
- قیمت واقعی آب چه میزان است؟
* یک هزینه تاریخی و یک هزینه اقتصادی داریم که در حال حاضر در وزارت نیرو در حال بررسی است. در هر منطقه هم متفاوت است. یک جایی مثل کاشان که آب از عمق 200 متری کشیده می‌شود و متوسط انرژی که باید مصرف شود بالاست و تأسیسات یک شهر 8600 هکتاری که تراکم شهر بالا نیست. یعنی در کاشان به طور متوسط هر 12 متر طول یک انشعاب داریم در حالی که شهرهایی که تراکم بالا دارند هر 3 متری یا 2 متر طول یک اشتراک دارند. و این مسائل باعث بالارفتن هزینه آب می‌شوند.
هزینه شرکت آب و فاضلاب کاشان بالاست به علت توسعه شهری، به علت گستردگی تأسیسات، به علت فرسودگی شبکه – شبکه کاشان از 50 سال پیش است – به علت عمق چاهها و به علت دبی بسیار کم چاهها که 10 لیتر است در صورتی که دبی یک چاه معمولی بالای 50 لیتر است و در یک کلام می‌توان گفت ما یکی از گران‌ترین آب‌ها را داریم.
- حدود قیمت مشخص است؟
* متر مکعبی حدود هزار تومان است. که متوسط 250 تومان از مشترک گرفته می‌شود.
- هزینه ثابت و جاری پروژه زاینده‌رو چه میزان است؟
* هنوز این خط تحویل شرکت آب و فاضلاب نشده است که اطلاع داشته باشیم. ولی آبی که تحویل ما داده می‌شود متوسط متری 45 تومان به آب منطقه‌ای پرداخت می‌کنیم. هزینه ثابت برای طول خط تا کنون 120 میلیارد تومان هزینه شده است که البته هنوز ادامه دارد.
- هزینه ثابت و جاری خط نابر چه میزان است؟
* هزینه را داریم و در اختیارتان قرار می‌دهیم.
- شرکت آب و فاضلاب در حال حفر چاهی در نابر است؟
* بله. منطقه نابر سازندی است. طبق قانون توزیع عادلانه آب، آب مناطق سازند برای شرب است. هیچ کس در کشور حق ندارد از منابع آب سازندی و آهکی برای هر مصرف دیگری غیر از شرب استفاده کند و از طرفی برای خط لوله 35 کیلومتری هزینه فراوانی صورت گرفته است. تلاش می‌کنیم با استفاده از چاه و این خط لوله آبی حاصله را به کاشان انتقال دهیم.
منبع: ماهنامه بهشت پنهان شماره 33 خرداد و تیرماه 90
